Giọng ca vàng: Hữu Phước Một đời cho nghệ thuật

Tôi thích giọng ca vọng cổ của Hữu Phước, trong thời gian cùng với Hữu Phước cộng tác với Đoàn Thanh Minh-Thanh Nga, khi nào Hữu Phước có đóng một vai nào đó là tôi có mặt trong khán phòng để xem hát. Khi không còn dịp cộng tác với nhau nữa, tôi vẫn tìm mua dĩa vọng cổ của Hữu Phước.

Những lúc tôi viết tuồng (Đôi Mắt Người Xưa, Bóng Chim Tăm Cá, Hai Hình Ảnh Một Cuộc Đời, Mộng Đẹp Nửa Đời Hoa), tôi thường đến nhà Hữu Phước ở vài ngày, viết đoạn nào đắc ý nhất, nhờ nhạc sĩ Ba Thu, Ba Túy đờn, Hữu Phước ca cho tôi nghe thử. Tôi nhắc những kỷ niệm này để tỏ lòng cám ơn Hữu Phước, cám ơn nhạc sĩ Ba Thu, Ba Túy, những người đã giúp tôi tìm hiểu một cách sâu sắc cái hay, cái đẹp của cổ nhạc miền Nam. Những kỷ niệm thân thương với Hữu Phước vẫn mãi mãi ngời sáng trong lòng tôi.

Hữu Phước sanh năm 1932, tại quận Châu Thành, tỉnh Sóc Trăng, mất ngày 21 tháng 2 năm 1997 tại Paris, Pháp.

Nghệ sĩ Hữu Phước, là một trong ba nghệ sĩ lớn của cải lương trong các thập niên 60, 70, 80, đã có nhiều đóng góp quan trọng trong việc nâng cao nghệ thuật ca vọng cổ và góp phần phát triển nghệ thuật sân khấu cải lương.

Hữu Phước tên thật là Henri Trần Quan, bắt đầu khởi nghiệp cầm ca từ năm 1954, được nhạc sĩ Mười Lương (đàn vĩ cầm) dạy ca. Nhạc sĩ Mười Lương, tên thật là Trần Hữu Lương, chồng của nữ danh ca Năm Cần Thơ, ông đặt cho Henry Trần Quan nghệ danh là Hữu Phước.

Ông dẫn dắt Hữu Phước đến quán Họa Mi của cô Năm Cần Thơ, thuộc khu Đại Thế Giới của ông Bảy Viễn, Chợ Lớn, ca vọng cổ và các bài bản lớn: 3 Nam, 4 Oán, 6 Bắc, 7 Bài. Dàn cổ nhạc có các nhạc sĩ: Sáu Tửng, Ba Khuê, Hai Thơm và Mười Lương. Ca sĩ, ngoài cô Năm Cần Thơ và Hữu Phước, còn có các cô Kim Chi, Kim Hà (con gái của cô Năm Cần Thơ), Bạch Huệ, (con gái của nhạc sĩ Sáu Tửng). Hữu Phước lúc đó ca vọng cổ tuy ngọt ngào nhưng chưa có những nét đặc sắc riêng như sau này, nên thường được khách của quán ca nhạc Họa Mi yêu cầu ca bản Nam Xuân, “Giữ Lời Son Sắc” của Sáu Hải (bài ca đó có câu khởi đầu: Thương thân nhàn, trở về Nam phương. Để cho én ly hương, Tiếng gọi đàn thê lương).

Bài Nam Xuân này là bài ca mẫu mực thường được các lò cổ nhạc dùng để đào luyện căn bản ca cho các học trò của mình. Với bài Nam Xuân này, bằng một giọng ca buồn mênh mang, Hữu Phước đã ru hồn biết bao nhiêu khách mộ điệu và đã làm cho quán ca nhạc Họa Mi thu hút khách đông nghẹt hằng đêm.

Năm 1955, Hữu Phước thu dĩa nhạc (78 tours) cho hãng dĩa của ông Bầu Ba Bản, hãng Hoành Sơn, bài vọng cổ Mặt Trận Ái Tình của soạn giả Thu An. Dĩa Tình Huynh Đệ và bộ dĩa tuồng Tĩnh Mộng của Thu An đã làm tên tuổi danh ca Hữu Phước nổi như cồn.

Danh vị trong làng dĩa nhựa của Hữu Phước ngày càng lên cao, vượt qua các danh ca đương thời, có thể nói là sóng đôi với vua vọng cổ Út Trà Ôn, nhờ vào các bài vọng cổ: Nắm Xương Tàn của Quy Sắc, bản Đội Gạo Đường Xa của Kiên Giang Hà Huy Hà, bản Viếng Tháp Chàm của Quy Sắc (Hãng dĩa Lam Sơn).

Qua làn sóng phát thanh Pháp-Á, đài Sài Gòn, đài Quân Đội, tiếng ca ngọt ngào quyến rũ của Hữu Phước đã chinh phục thính giả từ thành thị đến thôn quê. Vì vậy, trong hơn 25 năm liên tục, các hãng dĩa Asia, Hồng Hoa, Việt Nam, Continental, Sơn Ca, Lam Sơn, Hoành Sơn, Việt Hải, Capitol, Quê Hương tranh nhau mời Hữu Phước với một số tiền giao kèo kỷ lục vì giọng ca vàng của anh.

Năm 1955, đoàn cải lương Kim Thoa sau khi bị liệng lựu đạn tại rạp Nguyễn Văn Hảo, kéo về rạp Tân Định để cũng cố đội ngũ, nhân dịp này, soạn giả Nguyễn Huỳnh mời Hữu Phước và hề Minh. Vì mới đến chưa có vai tuồng, Hữu Phước và Hề Minh ca sáu câu vọng cổ ngoài màn nhung mỗi khi chờ bên trong dọn thay cảnh trí, khán giả đã vỗ tay khen nồng nhiệt hai danh ca trẻ này. Vì vậy, khi tập tuồng Công Chúa Cá, Phò Mã Cùi của soạn giả Nguyễn Huỳnh, đào chánh Ngọc Lợi yêu cầu lấy vai tuồng Phò mã, trước đây đã trao cho kép Văn Sa, nay trao cho Hữu Phước thủ diễn chỉ vì giọng ca của Hữu Phước. Lần đầu tiên hát trên sân khấu đại ban, Hữu Phước đã được đóng vai chánh, ngang hàng với kép Văn Lang (kép chánh, đẹp trai của đoàn Việt Kịch Năm Châu, đoàn Phước Chung và đoàn Kim Thoa). Lúc này lương đêm của Hữu Phước là 200 đồng, giao kèo một năm là 20.000 đồng. Đến tháng 8 năm 1955, đoàn Kim Thoa rã gánh tại tỉnh Gò Công, Hữu Phước thất nghiệp trở về Sài Gòn, đi ca thu thanh cho các hãng dĩa và đài phát thanh để sống chờ thời.

Lúc này anh ở vùng Hòa Hưng. Vợ anh tên Thiện, con gái đầu lòng tên Trần Thị Ngọc Ánh. Ngọc Ánh xuất hiện lần đầu tiên trên sân khấu Thanh Minh-Thanh Nga năm 1965, lúc mới 6 tuổi trong tuồng Đôi Mắt Người Xưa của Nguyễn Phương, vai Lệ, con gái của bác sĩ Vũ (Hữu Phước) và Hiền (Phương Ánh). Vai Lệ màn hai, do nghệ sĩ Thanh Nga đóng. Lúc bấy giờ, Kiên Giang Hà Huy Hà đề nghị Hữu Phước lấy chữ chót của tên hai nữ danh ca Thanh Hương và Út Bạch Lan đặt nghệ danh cho Ngọc Ánh là Hương Lan.

Năm 1956, Hữu Phước gia nhập gánh Kim Chưởng-Thanh Hương, đóng kép ca, kép nhì sau Văn Chung (chồng cô Thanh Hương và hiện nổi danh là Hề Văn Chung). Thời gian này, Hữu Phước xem như thời gian học diễn xuất và luyện giọng ca. Đến đầu năm 1957, Đoàn Kim Chưởng-Thanh Hương rã, Hữu Phước về đầu quân cho gánh hát Thanh Minh hát thường trực tại rạp Thành Xương, đường Yersin, quận Nhì.

Nhân dịp kép chánh Út Nhị bỏ tuồng, bà Bầu Thơ giao cho Hữu Phước thủ vai chánh trong tuồng Đứa Con Hai Giòng Máu của soạn giả Lê Khanh, đóng chung với Út Bạch Lan, Hoàng Giang, Kim Quang, Ngọc Chúng. Hữu Phước thành công ngay trong vai chánh đầu tiên. Từ đó đến năm 1970, trên sân khấu Thanh Minh-Thanh Nga, anh đóng nhiều tuồng dã sử Việt Nam, tuồng xã hội, và anh luyện giọng ca ngày càng sắc sảo, có đường nét riêng biệt của một Hữu Phước mà đệ nhất danh ca đương thời Út Trà Ôn cũng không thể làm lu mờ anh được, dù hai người đang hát chung trên một sân khấu, hát cùng một tuồng.

Tôi còn nhớ một kỷ niệm sâu sắc với Hữu Phước. Năm 1962, tới tours tập tuồng của tôi, (sau vở Tình Tráng Sĩ của Mộc Linh), tôi tập cho đoàn hát vở tuồng Người Về Từ Cửa Biển. Trong tuồng Út Trà Ôn thủ vai người anh, bị kẻ thù (Việt Hùng đóng), cầm tù trên một hoang đảo. Người em (do Hữu Phước đóng) tìm cách cứu anh, trên đường tìm đến hoang đảo, đã tình cờ gặp và yêu cô gái làng chài trên bờ biển đối diện với đảo hoang. Cô gái chính là em của tên tướng cướp (Việt Hùng) cô thường giúp cho anh chàng bị anh mình giam (Út Trà Ôn), vì vậy mà nảy sanh mối tình tay ba, giữa cô gái và hai anh em (Út Trà Ôn và Hữu Phước). Đến khi hai anh em biết ra là đã cùng yêu một cô gái, em của kẻ thù, trong tình huống này có nhiều lớp ca vọng cổ rất xúc động.

Trước khi tôi phân vai tuồng cho diễn viên, Hữu Phước mời tôi đến nhà “Ăn Giỗ” và dặn nhớ đem theo cuốn tuồng sắp tập. Hữu Phước muốn bàn với tôi sửa những câu vọng cổ trong vai của anh cho hợp với phong cách ca của anh, nhưng sợ người ta dị nghị nên mới nói là mời tôi đi ăn giỗ. Bữa đó có hai nhạc sĩ Ba Thu và Ba Túy, hai nhạc sĩ này đàn trong dàn cổ nhạc của đoàn Thanh Minh-Thanh Nga. Tôi phân tách giọng ca của anh Út Trà Ôn và giọng ca của Hữu Phước: Giọng ca của anh Út Trà Ôn rất khỏe, vang lộng. Những câu vô vọng cổ, nếu viết theo song thất lục bát hay theo thể thơ mới, anh Út Trà Ôn sẽ ca rất ngọt, vô vọng cổ rất mùi. Dứt câu 2, anh ca chữ “Xang”, giọng anh ngân xa, đổ hột như tiếng đại hồng chung vang vang trong một đêm yên tĩnh. Hữu Phước hơi mỏng hơn, nhưng thật là ngọt, thật rõ ràng, âm sắc đẹp. Hữu Phước có biệt tài sắp chữ ca, làm nổi bậc từng ý, từng lời, nên tôi có ý là nếu viết mỗi khung nhạc trong câu vọng cổ cho anh Út Trà Ôn ca thì từ 6 đến 8 chữ (thông thường Viễn Châu vẫn viết bằng ấy số chữ cho anh Út ca), viết cho Hữu Phước ca thì từ 8 đến 12 chữ trong một khung nhạc. Nếu viết cho anh Út ca câu 1, câu 2 thì Hữu Phước ca câu 5, câu 6, khi dứt xề, thay vì viết ba chữ “sắc, không, huyền” thì tôi viết chữ “sắc, nặng, huyền” (mắt lệ sầu hay nổi hận lòng). Tôi lấy tuồng ra, chỉ các câu vọng cổ mà tôi viết cho anh Út Trà Ôn và Hữu Phước. Hữu Phước ca thử, thêm hoặc bớt một vài chữ trong các khung nhạc.

Khi tập tuồng, Hữu Phước ca chập chờn giống như câu ca nhiều chữ quá, ca không kịp với nhịp đờn; bà Bầu Thơ kêu tôi ra, nói riêng: Anh Ba, anh coi lại mấy câu vọng cổ của Hữu Phước, có phải nhiều chữ quá không? Tôi nói: Chị cứ yên tâm, nó biểu tôi viết như vậy đó. Nó có dượt ở nhà rồi, không sao đâu.

Đêm khai trương tuồng Người Về Từ Cửa Biển, tôi không yên tâm nên khi Hữu Phước sắp ca vọng cổ, tôi đến đứng bên cánh gà, nhìn ra canh chừng. Bà Bầu Thơ, các diễn viên trong đoàn cũng thấp thỏm lo cho Hữu Phước. Anh Mười Út vô vọng cổ, khán giả vỗ tay cuồng nhiệt...

Đến lượt Hữu Phước... Hữu Phước ngâm thơ Tao Đàn, gác vô vọng cổ, lời thơ ngâm giọng nam âm sắc rõ ràng nhưng đậm chất bi ai, nghe sâu lắng mượt mà. Cả khán phòng lặng im, tưởng chừng mọi người nuốt từng lời từng chữ của một giọng ngâm ngọt như mật, êm như nhung như tơ. Đến chữ “Hò” vô vọng cổ, Hữu Phước vuốt nhẹ, tiếng ca như quyện chặt vào tiếng đờn, nghe thật êm, thật mùi, khán giả như chợt bừng tỉnh, vỗ tay như pháo nổ đêm giao thừa. Trong lòng câu ca, làn hơi dài được Hữu Phước vận dụng chạy lả lướt với tốc độ dồn chữ, từng đợt, từng đợt như những làn sóng, triền miên xô đuổi nhau tung bọt trắng lên bờ biển: một kỹ thuật ca như bất chấp nhịp trường canh, nhiều phen làm khán giả thót tim sợ anh ca rớt, nhưng không! Khi song lang vừa gõ dứt câu 5, Hữu Phước cũng xuống “Xề” đúng ngay nhịp mà hơi Ơ... Ơ... trầm buồn còn kéo dài và nhỏ dần, mất hút trong vô tận. Khán giả nổi một tràng pháo tay tán thưởng, các anh em trong đoàn đứng hai bên cánh gà cũng vỗ tay, họ quên là họ đang ở trong hậu trường sân khấu, không nên vỗ tay như khán giả trong khán phòng.

Bà Bầu ăn trầu, xỉa cục thuốc thật lớn, nhét dưới môi làm cho miệng của bà có vẻ méo, bà cười cười, cái miệng méo thêm, nhưng rõ ràng bà đang rất hài lòng. Ánh mắt bà như thầm nói từ nay hết sợ anh Mười Út làm khó dễ nữa. Một danh ca, vua vọng cổ với số lương mỗi đêm 1.500 đồng, contrat một triệu năm trăm ngàn đồng (1.500.000 đồng) và một anh kép trẻ, lương đêm chỉ có 250 đồng, contrat 120.000 đồng, vậy mà khán giả có vẻ thiên về bên anh kép trẻ hơn.

Những vai diễn trên sân khấu, ở dĩa, băng từ của Hữu Phước có thể nói là những vai diễn “để đời” có rất nhiều: Hà Lâm (vở Người Đẹp Bạch Hoa Thôn), Hàn Vinh (Một Trang Tình Sử), Cang (Nửa Đời Hương Phấn), Bác sĩ Vũ (Đôi Mắt Người Xưa), Tư Kiên (Con Gái Chị Hằng), Linh (Chuyện Tình 17), Tấn (Tấm Lòng Của Biển); ca vọng cổ lẻ có các bài được nhiều người nhắc tới như Đội Gạo Đường Xa, Tàu Đêm Năm Cũ, Đời Vũ Nữ, Tình Là Dây Oan (ca chung với Thanh Nga).

Khi tôi đến nhà cụ Vương Hồng Sển, mời bà Năm Sadec thu hình chương trình Ban Kịch Phương Nam, cụ Vương Hồng Sển biết tôi là soạn giả thường trực của Đoàn Thanh Minh-Thanh Nga, trong khi ngồi nói chuyện về ca cổ nhạc, cụ Vương Hồng Sển nói: “Năm mươi năm trước chưa ai ca vọng cổ hay hơn Hữu Phước, e rằng năm mươi năm sau cũng chẳng có ai!”.

Hương Lan được thừa hưởng di truyền của Hữu Phước nên từ mấy mươi năm qua, cô đã tỏ ra xuất sắc trong các loại hình ca nhạc, cổ nhạc, diễn cải lương... Làn hơi ca của Hương Lan mang âm hưởng của giòng nước chảy, nhẹ tỏa như làn khói lam, lướt xa như cánh chim, tiềm ẩn chất giọng vọng cổ, cải lương ở miền đất phù sa, trù phú của giòng sông Cửu Long.

Hương Thanh, em gái của Hương Lan, cũng là một giọng ca quyến rũ trong các cuộc biểu diễn văn nghệ của Cộng Đồng Người Việt ở Paris, Pháp. Hương Thanh được giới thưởng ngoạn tặng cho danh hiệu “Sứ giả nhạc cổ và dân ca Việt Nam ở Châu Âu”.

Một người em trai của Hương Lan, tên Sáng, bây giờ tôi không biết rõ đã ra sao.

Thân mẫu của Hữu Phước ngày xưa là một nữ nghệ sĩ cải lương, trong giới nghệ sĩ tiền phong. Bà ca vọng cổ và các bài bản lớn cũng rất hay. Trong những thập niên 1960, bà thường tổ chức tiệc tùng trong nhà, mời nhiều anh em diễn viên trong đoàn tới nhà bà ăn uống, đờn ca tài tử thâu đêm suốt sáng.

Hữu Phước có cái số “đi Tây”. Sau Tết Mậu Thân 68, nhờ sự vận động của ông Đổng Lân (chồng của Thanh Nga, người cũng bị thảm sát chung với Thanh Nga) Đoàn Thanh Minh-Thanh Nga đi Pháp trình diễn trong hai tháng. Dịp này, Hữu Phước gặp lại gia đình bên nội tại Paris nên được gia đình hướng dẫn làm hợp thức hóa giấy tờ có quốc tịch Pháp cho Hữu Phước.

Năm 1978, vì có quốc tịch Pháp nên cả gia đình Hữu Phước được trở về “Quê hương” Pháp. Hữu Phước xa rời sân khấu cải lương như con cá bị vớt ra khỏi nước, hết phương vùng vẫy. Năm 1986, Hữu Phước quy tụ những nghệ sĩ cải lương đã được ra nước ngoài (đi chánh thức và vượt biên) như: Kiều Lệ Mai, Hà Mỹ Liên, Phương Thanh, Minh Đức, Kim Chi, Minh Thanh, Hoàng Long để mong làm sống lại nghệ thuật cải lương ở hải ngoại.

Hữu Phước thương tiếc cái thời vàng son đã qua, nhiều đêm mơ về quê cũ, thấy mình vẫn còn đứng hát trên sân khấu với các bạn ngày xưa. Hữu Phước viết bốn câu vọng cổ, tự ca lên để nói nỗi niềm xa xứ và nhớ ánh đèn sân khấu:

(nói lối)

Mười mấy năm rồi biệt cố hương,

Dòng thơ ghi lại giữa đêm trường

Nửa đêm thức giấc, sầu xa xứ

Vọng hướng chân trời, để nhớ thương.



Trải hết tâm tư lên từng trang giấy mỏng, hình ảnh thân thương chập chờn như giấc mộng, kỷ niệm ngày xưa ghi lại giữa...

(câu 1)

... đêm tàn... nhật ký đời tôi là tiếng hát cung đàn... mỗi khi chiều xuống là thấy lòng mình rạo rực, mong đến gặp bạn bè nơi hí viện từng đêm. Say đắm lòng mình qua lớp phấn son, mà sân khấu cải lương như có một linh hồn, nên mới khiến cho những kẻ ly hương đêm từng đêm gục đầu tưởng nhớ.



(câu 2)

Ôi! Nhớ vai Lý Quảng trong vở Hoa Mộc Lan bên cạnh một Thanh Nga, một chiến binh kiều diễm, mà đôi bạn tâm giao đã bao phen vào sanh ra tử, trước làn tên mũi đạn giữa chốn sa trường... kỷ niệm ngày xưa vương vấn mãi trong hồn... một nam tước Bảo Sinh trong Cung Đàn Trên Sông Lạnh, một bác sĩ Vũ nhân từ trong vở Đôi Mắt Người Xưa. Rồi từ huy chương vàng diễn viên xuất sắc, giải Thanh Tâm, cùng một lượt với Bạch Tuyết, trong năm sáu mươi bảy, những lúc canh khuya bồi hồi tôi nhớ lại, nước mắt trào ràng rụa giữa làn mi.

(nói lối)

Có những lúc mơ màng trong giấc ngủ

Tôi cứ ngỡ mình đang sống giữa quê hương,

Chợt nhớ ra mình là kẻ tha phương

Giữa đêm lạnh ngập đường bông tuyết trắng.

Ôi! Nhớ giọng ca trầm ấm của nghệ sĩ Tám Thưa, nhớ tiếng cười vui của lão độc Hoàng Giang và giọng ca nức nở bi thương của Út Bạch Lan sầu nữ, những người anh người chị thân yêu đã dìu dắt từng bước tôi đi trên bước đường lên sân khấu, suốt bao năm biết mấy...

(câu 5)

... ân tình... ơn nghĩa ngày xưa ghi đậm giữa tim mình... tiếng đờn của mười Út Trần Hữu Lương như còn văng vẳng trong những đêm buồn nơi đất lạ trời xa, nhớ ngày nào mới tập tễnh học đờn ca, đứng trước khán giả sao lạ lùng bỡ ngỡ, lần đầu tiên tôi bước ra sân khấu, vở Lấp Sông Gianh, tôi nhớ mãi đến bây giờ.

(câu 6)

... Ôi! Nhớ làm sao những tiếng nhạc lời ca, nhớ khán giả, nhớ ánh đèn sân khấu, có ai còn nhớ vai Tấn trong Tấm Lòng Của Biển, hay vở Con Gái Chị Hằng trong vai Cậu Tư Kiên, có đêm nằm mơ tôi thấy mình đang đứng cạnh Thanh Nga và hai tôi đang diễn vở Người Vợ Không Bao Giờ Cưới. Sơn Nữ Phà Ca gục đầu nức nở và nước mắt người yêu nghe ràng rụa thấm vai mình... + Chuông giáo đường bỗng vọng tiếng ngân nga, tôi tỉnh giấc ngoài trời tuyết đổ, nơi đất khách trong những đêm không ngủ, tôi cứ ngỡ là mình đang diễn tuồng trên sân khấu quê hương.

Tâm trạng của Hữu Phước có thể đại diện cho tâm trạng của những nghệ sĩ bị buộc phải ly hương. Không có khán giả đông đảo như ở Việt Nam, không có nghệ sĩ bạn diễn đồng sức đồng tài, không có soạn giả, đạo diễn tạo dựng các vai trò bằng vàng và cũng không có một sàn diễn, một sân khấu đêm đêm sáng đèn để Hữu Phước trổ tài thì Hữu Phước phải khô cạn dần như con cá mắc cạn chờ chết, có vẫy vùng đôi chút, mòn mỏi nhớ thương biển rộng sông dài.

Tiếc thay Hữu Phước mất đi, một ngôi sao sáng chói của sân khấu cải lương hơn 40 năm đã rời ngôi vị và tắt lịm rồi.

Một đời cho nghệ thuật sân khấu cải lương, chẳng biết có ai còn nhớ đến giọng ca vàng Hữu Phước không?


Nguyễn Phương, 2012