Ví dụ khi nói đến nghệ sĩ Tám Danh, khán giả nhớ đến tuồng Tứ đổ tường do anh thủ vai anh ghiền. Mấy chục năm sau, có nhiều nghệ sĩ đồng thời với Tám Danh hoặc nghệ sĩ đàn em, đàn cháu, cũng diễn vai anh ghiền trong tuồng Tứ đổ Tường nhưng không diễn viên nào diễn hay bằng Tám Danh. Nghệ sĩ hài Ba Vân cũng được khán giả và ký giả kịch trường tặng cho danh hiệu “quái kiệt” khi anh diễn vai Phê trong tuồng Khi người điên .biết yêu. Các nghệ sĩ có được những vai “để đời” như Phùng Há vai Lữ Bố. Nghệ sĩ Năm Định trong vai Đổng Trác, Kim Cương trong vai Điêu Thuyền. Phùng Há trong vai Mộng Hoa Vương và nghệ sĩ Tư Út trong vai sứ thần Ngô Trung Cảnh. Năm Châu trong vai Đường Minh Hoàng, Phùng Há trong vai An Lộc Sơn và Năm Phỉ trong vai Dương Quí Phi. Việt Hùng trong vai Thân, Bà Năm Sa Đéc trong vai bà Phán, mẹ của Thân, Thanh Nga trong vai Loan (vợ Thân) và Ngọc Nuôi trong vai Bích, em chồng của Loan.
Thành Được – Út Bạch Lan trong vai Tùng và Hương trong Nửa Đời Hương Phấn. Nhân nhắc đến Thành Được và Út Bạch Lan, đôi diễn viên lý tưởng của sân khấu cải lương đã làm cho vở tuồng Nửa Đời Hương Phấn trở thành một vở tuồng kinh điển, tôi nhớ đến Thanh Nga và Thành Được trong vở Chuyện Tình Lan và Điệp của Viễn Châu.
Thanh Nga và Thành Được diễn cặp nhau, thể hiện nhân vật chánh trong rất nhiều tuồng trên sân khấu Thanh Minh Thanh Nga, được dư luận báo chí kịch trường và khán giả nhiệt liệt ngợi khen tài ca ngâm diễn xuất và say mê sắc đẹp tuyệt vời của Thanh Nga và Thành Được trong hình tượng của những cặp nhân tình hay chồng vợ trong tuồng. Ký giả Nguyễn Ang Ca tặng danh hiệu “Kim Đồng – Ngọc Nữ” cho Thành Được và Thanh Nga khi hai nghệ sĩ này thủ vai Điệp và Lan trong tuồng Chuyện Tình Lan và Điệp. Ký giả lão thành Trần Tấn Quốc viết trên trang báo Tiếng Dội Kịch Trường: Nữ nghệ sĩ Thanh Nga trong vai Lan đã làm sống dậy hình ảnh nữ diễn viên kỳ tài Năm Phỉ ( 1907 – 1954 ) trong vai Lan tuồng Hoa Rơi Cửa Phật của soạn giả Tư Trang trong cuối thập niên 30.
Tuồng Hoa Rơi Cửa Phật của soạn giả Trần Hữu Trang và tuồng Chuyện Tình Lan và Điệp của soạn giả Viễn Châu dựa vào cốt chuyện tiểu thuyết Tắt Lửa Lòng của nhà văn Nguyễn Công Hoan sáng tác và xuất bản ở Hà Nội năm 1933. Năm 1936, soạn giả Tư Trang lấy cốt truyện Tắt Lửa Lòng để sáng tác thành tuồng cải lương nhan đề Hoa Rơi Cửa Phật. được hãng dĩa Asia thu thanh trên dĩa nhựa với danh ca Tư Sạng trong vai Lan và tuồng Hoa Rơi Cửa Phật được hát trên sân khấu Trần Đắc với diễn viên Năm Phỉ trong vai Lan. Trong cuối thập niên 30, các nữ nghệ sĩ tài danh Sáu Ngọc Sương, Tư Thanh Tùng, Kim Cúc, Kim Lan diễn vai Lan tuồng Hoa Rơi Cửa Phật nhưng không ai hát hay bằng cô Năm Phỉ.
Tóm tắt cốt truyện tuồng Chuyện Tình Lan và Điệp (tức Hoa Rơi Cửa Phật, tức truyện Tắt Lửa Lòng). Lan, con gái ông Tú và Điệp, con trai bà Cử đã được cha mẹ giao ước cho nên duyện vợ chồng. Nhà Điệp nghèo nhưng bà Cử ráng tảo tần lo cho con ăn học. Ông Tú, bạn cố tri của ông Cử (quá cố) cũng tận tình giúp đỡ Điệp. Hai gia đình đều trông chờ ngày Điệp thi đậu sẽ cử hành hôn lễ. Quan Án (bạn học cũ của ông Cử và ông Tú) có con gái tên là Thúy Liễu, tính nết lẳng lơ nên chưa chồng mà có chửa. Muốn che đậy việc Thúy Liễu làm ô nhục gia phong, quan Án phục rượu, ép Điệp uống say, khi Điệp tỉnh dậy thì thấy đang nằm ngủ với Thúy Liễu. Điệp bị buộc phải lấy Thúy Liễu, chàng trở thành con rể của quan Án từ sau đêm bị mưu hại đó. Lan hiểu rõ Điệp bị oan nhưng Lan vẫn ấm ức trước việc Điệp không cẩn thận để bị mắc mưu ông Án. Viễn ảnh hạnh phúc của Lan và Điệp sụp đổ.
Quá đau khổ, Lan cải trang nam giới, lấy tên là Điệp để đến chùa xin quy y.
Cuộc hôn nhơn cưỡng bách giữa Điệp và Thúy Liễu không kéo dài được lâu, họ đồng ý ly dị. Điệp biết tin Lan đã đi tu nên tìm đến chùa để van nài người yêu trở về nhưng Lan cắt đứt dây chuông, không muốn gặp Điệp nữa. Lan chấp nhận hiu quanh trong nỗi nhớ về tình yêu đầu đời, nàng đắp lên ngôi mộ chôn vùi “cánh bướm và cành lan”. Lan tương tư, phát bịnh ngày càng nặng, Điệp phải giả trang sư ông để đến viếng thăm Lan. Trong giờ phút hấp hối, Lan kể lại nỗi niềm đau khổ của mối tình tan vỡ để rồi khép mắt ngàn thu trong vòng tay của Điệp.
Năm 1959, trên sân khấu đoàn Thanh Minh, nữ nghệ sĩ Thanh Nga sáng chói như nàng tiên Ngọc Nữ trong vai Lan tuồng Chuyện Tình Lan và Điệp. Đến nay gần 40 năm sau, chưa có nữ nghệ sĩ nào có thể diễn vai Lan hay bằng Thanh Nga. Thanh Nga với vóc mảnh mai dịu dàng, gương mặt đẹp đoan trang thùy mị, tóc vấn đuôi gà, mặc áo dài vạt ngắn kiểu nhà quê xưa, giọng ca chân phương, buồn man mác, chứa chan tâm sự của nàng thôn nữ bị phụ tình… giấu nỗi đau trong lòng như bị xé ruột bứt gan, cô nói với Điệp: “Cái chuyện hèn sang như con nước ròng nước lớn… Quý là cái nghĩa cái nhân, cái lòng dạ đối với nhau…” Điệp thi rớt, tủi phận mình nên biên thơ cho Lan, ngỏ ý xin đoạn tuyệt. Lan không chấp nhận sự mặc cảm của Điệp, nàng buông lời trách:
Lan ca Nam Xuân: … thì coi như cuộc đời tui đã gởi trọn cho người ta… Coi như yên phận rồi, dù hỏng có nói ra Từ mấy năm qua khi gần như lúc xa Dù chưa có nói lại nói qua, nhưng coi như một nhà Tui coi bác như mẹ già, tui nghĩ anh cũng thiệt thà, ai dè người ta cũng tính gần tính xa. Điệp ca: Lan à…Tôi cũng thương Lan hết dạ hết lòng, Nhưng sợ Lan khổ, Lan buồn Khi có một tấm chồng tương lai thật là tối tăm Lan ca: Cái chuyện tương lai ai mà biết được, vui sướng buồn phiền cũng số phận mà thôi. Hay là tại tui dốt nát quê mùa, nên người ta bày điều đặng đổi thay. Thanh Nga thể hiện nhân vật Lan; một cô gái quá thật thà, nàng bước vào tình yêu, chỉ có trái tim trong sạch, dịu dàng. tế nhị và rất mộc mạc, mộc mạc từ lời ăn tiếng nói, đậm chất đồng quê miền Nam, gọi tình lang bằng cái tên xa xôi là… “người ta” nhưng sao mà đậm đà cái tình Lan dành cho Điệp! Ngày tiễn Điệp lên đường đi thi, Lan bâng khuâng, có cái cảm giác bất an: “Chiều chiều ra bến ngó mong, rồi giận con đò nhỏ ngày mấy lượt sang sông sao mà hồng nhạn mịt mùng…” (Vọng cổ) Thiên hạ thường nói xa mặt cách lòng, tui thì tui không ngại gì chuyện thay lòng đổi dạ lúc xa nhau. Thường thì lúc con ve sầu bắt đầu ngưng tiếng hát, lá bàng ngoài sân rơi lác đác, người ta mới lại đi cho kịp buổi tựu trường. Nhưng lần này người ta về rồi lại đi vội vã, tui bỗng thấy buồn rồi thấy sợ mông lung. Sợ đưa người như đưa sáo sang sông, biết đâu rồi sáo xổ lồng bay xa.
Hình ảnh con sáo sang sông như báo hiệu một định mạng ly tan dành sẵn cho Lan. Lặng nghe Thanh Nga cất tiếng nhẹ như tơ sương, khán giả khó ngăn được nỗi xốn xang thương cảm trong lòng. Điệp bị vu cưỡng dâm Thúy Liễu, nếu chẳng muốn tù tội thì Điệp buộc lòng phải lấy Thúy Liễu làm vợ nghĩa là phải làm “cha” cái hoang thai trong bụng con gái cưng của ông Án.
Thành Được trong vai Điệp, một thanh niên mới lớn, mang trong lòng một tình yêu tinh khiết của Lan, bỗng sa chân mắc mưu thâm độc của quan Án, cha của Thúy Liễu. Điệp không biết ứng phó ra sao, con người cứ ngơ ngác như con thuyền lạc hướng trong cơn bão giữa trùng dương. Gặp Lan, Điệp không biết giải thích như thế nào về lầm lỗi của mình, Thành Được trong vai Điệp, khi gặp lại Lan, anh diễn như một người mang mặc cảm phạm tội. Điệp là một thứ bóng tối để làm nổi bật lên ánh sáng tinh khiết của nhân vật Lan
Điệp: Lan ơi, em khóc đi… em khóc nữa đi, nếu mỗi giọt nước mắt rơi làm vơi đi phần nào trong lòng em buồn tủi, nếu dòng lệ kia bôi xóa được kỷ niệm của thời gian… Nếu bảo em cố quên đi thì thật là đau xót cho tôi, còn bằng muốn em còn nhớ là cả đời em vương khổ lụy. Nhưng thôi Lan ơi, em hãy cố quên đi con người phản bội, bao nhiêu tiếng yêu còn vang trong gió, ân nghĩa nặng oằn vai mà đã vội…
(vọng cổ) … vong tình… Lan ơi! Tôi không biết làm sao nói cho em hiểu được lòng mình. Trong khi đối với Lan, tôi là người bạc nghĩa, đối với bác Tú bên nhà tôi là kẻ vong ân. Hạt cơm ân nghĩa còn dính kẽ răng, tiếng nhớ lời thương còn vương trong hơi thở. Trời ơi, tôi đã là một kẻ ngu si khờ dại, đã làm nát lòng tôi còn gây khổ lụy bao người. Lan:…Trời ơi… người ta đâu có ngu, đâu có dại… Người ta ngu sao người ta biết kiếm vợ giàu, vợ giỏi, biết tìm cho mình một tương lai sáng sủa tốt tươi. Còn tui… tui coi như mình đã gởi trao nên chiều lo chuyện nhà, sáng lo gánh hàng ra chợ, mà mắt không dám nhìn một chàng trai, tai không dám nghe một lời nói ngọt ngào. Sáng ở bên nhà lo cho cha tách nước, chiều qua lo cho mẹ miếng trầu. Ngày ngày bấm đốt ngón tay tính từng giờ chờ đợi, mong buổi nắng hè sợ lúc mưa thu. Nhưng từ nay hết sợ lá bàng rơi, thôi lo con ve sầu trên cành cao giọng hát. Có ai về nữa đâu mà tui chờ, tui đợi rồi ra bến ngó mong chờ đợi một con đò.
Điệp: Lan à, mỗi lời em nói như kim châm muối xát, em có biết là tôi đau khổ chừng nào. Bác ở bên nhà đã hiểu mà tha thứ cho tôi. Tôi mong Lan cũng đừng hờn đừng trách.
Lan: Không! Đâu có giận, có hờn, có trách móc ai đâu. Chắc còn không bao nhiêu ngày nữa là tới buổi đón dâu, có vợ rồi nên tử tế với người ta, vì người con gái một lần dang dở là cả đời sầu khổ. Hổng biết bữa đó tui có qua được bên đó phụ được một tay, hay là tui ở bên này một mình tui khóc. Khóc mừng cho người ta trăm năm hạnh phúc, khóc cho tui sao duyên phận bẽ bàng. Nước đã theo dòng ra biển Đông bát ngát mà lục bình còn trôi dạt giữa dòng sông. Đâu có ai đem con sáo qua sông. Mà sao con sáo cũng xổ lồng bay đi…. Tiếng ca của Thanh Nga trong vai Lan nghe buồn dịu vợi, giọng ca đẫm nước mắt buồn duyên tủi phận làm cho khán giả khắp khán phòng bật lên tiếng khóc. Người xem thấy Lan nuốt nước mắt vào lòng nên họ đã thay Lan mà bật lên những tiếng khóc để chia sẻ nỗi đau của người con gái bạc phận kia… Điệp sẽ cưới Thúy Liễu làm vợ! Tin đó như tiếng sét ngang tai làm cho Lan ngã quỵ. Con đò từ nay không còn nữa để nàng chiều chiều ra bến mà đợi mà chờ.
Lớp tuồng “Điệp và Lan gặp nhau lần cuối, trước ngày Điệp đi lấy vợ” ràn rụa nước mắt, nước mắt của Lan khi phải chôn đi một cuộc tình và nước mắt thương cảm của khán giả đồng cảm với nỗi đau của Lan. Tình yêu của Lan và Điệp mặn nồng như vậy, trao gởi tin yêu sâu đậm đến như vậy nhưng cả hai cũng đành phải chịu tơi tả rã rời trước giông bão cuộc đời!
Trái tim non đã rướm máu, cành lan mỏng đã tả tơi, người con gái tên Lan không thể quên được nỗi sầu riêng. Nàng tìm đến cửa thiền để quy y nhưng vẫn mang tên Điệp dù Điệp đã thuộc về người khác. Nỗi đau không khép lại sau cửa thiềng, lặng lẽ cùng ngày tháng, Lan dựng lên hai nấm mộ song song để chôn một xác bướm, một cành lan: “Kể từ bây giờ, tôi quên hết chuyện xưa, Xác bướm cành lan đã chôn vùi nơi đáy mộ là chôn đi bao nỗi đau buồn’… Lan muốn quên nhưng tâm trạng của nàng là “bóng trăng bao lượt khuyết đầy mà sầu mãi mãi vẫn chưa nguôi!” Khoác áo nâu sồng nhưng mượn tên người tình Vũ Khắc Điệp để xin nhập thiền môn là một nỗi nhớ. Vương vấn xác bướm cành lan là nỗi nhớ dĩ vãng ngay trong cơn tuyệt vọng,. Ấy vậy mà khi Điệp đi tìm người yêu cũ, lặn lội đến trước cửa chùa nhưng Lan đã cắt đứt dây chuông, không cho chàng gặp mặt! Phải chăng “lửa lòng” đã tắt? Hay chính nàng tự đày đọa trong nỗi thống khổ triền miên?
Mưa rơi trong ngày Lan cận kề phút nhắm mắt về cõi vĩnh hằng. Được báo tin, Điệp phải khoác áo nhà sư để được gặp Lan. Trong cơn hấp hối, như đắm chìm trong cơn mê sảng, Lan khắc khoải gọi kỷ niệm xưa trở lại như tình yêu được hồi sinh trong cơn thảng thốt cuối cùng:
Lan: … Lá bàng ngoài kia cũng ngập ngừng rơi trong gió, như nỗi buồn xưa chồng chất giữa tim…. (vọng cổ) … sầu…Mỗi một giọt mưa là một dòng lệ nghẹn ngào. Mỗi chiếc lá bàng rơi như con thuyền nhỏ bơi ngược dòng về bến hẹn năm xưa. Bến sông buồn chắc vắng bóng con đò đưa mà khách sang sông không bao giờ trở lại. Mái tranh xưa chắc u buồn quạnh quẽ vì người con gái tên Lan không về nữa bao giờ.
Điệp: Và hàng điệp ven sông im lìm soi đáy nước. Chiếc cầu tre gãy nhịp đứng chênh vênh. Con đường đất đỏ quanh co những buổi chiều vàng. Vắng bóng người con gái quảy hàng trên đường về khi tan chợ. Lan (chập choạng giữa cơn mê, không nhận ra Điệp trong chiếc áo cà sa giả người tu hành để được đến thăm nàng): Thầy là bực chân tu mà khi nghe trời chớm sang thu còn gợi trong lòng nhiều kỷ niệm. Huống chi con là kẻ trót mang nhiều khổ lụy, tuy khoác áo nâu sồng mà còn nặng nợ thế gian. Câu kệ lời kinh không khuây khỏa được chuyện lòng. Tiếng mõ hồi chuông thêm gợi buồn gợi nhớ… Điệp ơi, em đã cắt đứt dây chuông, sao tơ lòng không dứt với thời gian…. Kìa…có phải chăng tiếng ma kêu quỉ khóc hay tiếng quỉ thần đang chờ rước hồn con!… Điệp: Em Lan… Em Lan…
Lan: Kìa kìa… tiếng quỉ vô (ca Nam Ai lớp mái) … thường, Chờ chực rước con về, Lửa đốt lập lòe hay ánh đuốt ma trơi. Chờ đợi dẫn đường con về tận chốn âm cung. Xin vĩnh biệt bạn lòng mà không thấy mặt nhau. Điệp: …Lan ơi ! Sực tỉnh đi Lan, trong giây phút sau cùng hầu gặp lại bạn lòng trước phút biệt ly. Lan: … Nghe mơ hồ ai mới gọi như người xa mới tìm về…. Hạnh phúc mỉm cười với họ quá muộn màng. Lúc được sống bên nhau, hiểu lòng nhau thì cũng là lúc Lan ra đi vĩnh viễn. Lan từ giã cuộc đời bình yên, trong trắng cũng như nàng đã sống một cuộc đời trắng trong giản dị. Thanh Nga và Thành Được để lại hình ảnh Lan và Điệp trong lòng khán giả mộ điệu. Từ năm 1959, lúc vở tuồng Chuyện Tình Lan và Điệp hát trên sân khấu Thanh Minh đến nay năm 2015, có không biết bao nhiêu nghệ sĩ đàn em đàn cháu đã tái diễn vở Chuyện Tình Lan và Điệp nhưng khán giả vẫn nhớ mãi hình bóng, giọng ca điệu hát của Thanh Nga và Thành Được trong vở tuồng bất hủ đó.
Có thể nói: phương Tây có chuyện tình để đời Roméo và Juliette, Trung Quốc có Lương Sơn Bá Chúc Anh Đài, Việt Nam ta có chuyện tình Lan và Điệp với đôi Kim Đồng – Ngọc Nữ Thành Được – Thanh Nga trên sân khấu cải lương. Chuyện một ngàn lẻ một đêm cải lương Nguyễn Phương 2015
Ý kiến bạn đọc